DE 'KRAAK' VAN DE GEVANGENIS.

Hoe het toeging.

De 'Kraak' van de Leeuwarder gevangenis op 8 December 1944, waarbij binnen drie kwartier 50 gevangenen bevrijd werden, en twee man van de S.O., die de knockploeg 'over het mot' kwamen, overrompeld en uitgekleed in de cel gestopt werden, was een zeldzaam meesterstukje, dat toentertijd in het Friesland groote deining verwekte. Tot dusver waren de finesses alleen bekend bij de 'insiders', maar Woensdag is de pers op het Burmaniahuis alles onthuld.

De voorbereiding nam heel wat tijd in beslag, vertelde de heer E. Bultsma (Eppie v.Dijk). Tal van plannen werden bekeken. Zaak was, zonder brokken te maken, binnen te komen en geen enkel spoor na te laten. List was geboden. Er werd een plan ontworpen om via een achterdeur het H. van B. binnen te dringen met een valsche sleutel. Ook van de binnendeuren werden met hulp der bewaarders valsche sleutels gemaakt, maar na een alarm werd de bewuste deur gebarricadeerd met een balk. Dat ging dus niet meer. Dan maar met valsche papieren.

Door het binnenlaten van deze zogenaamde arrestantenploeg wisten de bewakers niet...

Behalve de practisch uitsluitend gebruikte papieren van de S.D. op vertoon waarvan de gevangenispoort openging, bestond er ook nog een officieel politiepapier, dat zelden meer werd gebruikt, maar toch dienst kon doen. Zulk een papier werd nu vervalscht. Daar zou men het dan maar mee wagen. Met medewerking van den heer Harms, gem. ambtenaar, werden plattegronden geteekend van de gevangenis en de cellen.

Na 2 maanden was alles kant en klaar. De toenmalige provinciale commandant van de KP., de heer P.G. Oberman (Piet Kramer), met de leiding der 'kraak' belast, huiverde wel heel even voor de groote verantwoordelijkheid terug. De L.O. echter drong zeer aan op uitvoering. Er zaten op dat moment verscheidene politieke gevangenen in het H. van B. De gew.commandant van de N.B.S. gaf zijn fiat. 'Dit moet doorgaan'. De kraak werd nu bepaald op 8 December.

In den middag van 8 December kreeg het H. van B. een telefoontje van de 'politie', dat om half zes 3 'arrestanten' zouden worden gebracht. Tegelijkertijd werd het politiebureau opgebeld, dat een paar C.C.D.-ambtenaren uit Bolsward op weg waren naar Leeuwarden, met 3 arrestanten die ze maar regelrecht naar het H. van B. zouden brengen. 't Was wel wat vreemd en even onderwerp van bespreking, maar werd toch geaccepteerd. Zoo werd de kraak gecamoufleerd. Om 4 uur vereenigden zich de K.P.-mannen en één ondergedoken Leeuwarder politieagent, die om zijn 'baas' te redden meedeed, in het pand van bakker v.d. Veen. Alleen de leiders wisten, voor de anderen was het nog de vraag, wat er gebeuren ging. Nu werd alles uit de doekjes gedaan. Plattegronden werden uitgedeeld, ieder kreeg welomlijnde instructies.

Daarop werd gemeenschappelijk gebeden. Om 5 uur bezetten tot consternatie der bewoners, 6 KP.-ers het pand met bovenhuis tegenover de gevangenis, waarin het woningbureau v. d. Schoot is gevestigd. Ze nestelden zich hier met een machinegeweer en pistolen. Het was de dekkingsploeg, een ordonnans meldde, dat operatie 1 was geslaagd. Prompt half zes verlieten 2 ploegen, om de Grachtswal hun 'operatiebasis' voor operatie 2. De 2 politiemannen in uniform met hun 2 'arrestanten' belden aan de gevangenis. De 2de ploeg, bestaande uit 12 KP.-ers stelde zich verdekt op tegen de muur, in afwachting en zoo goed dat de bewaarder met de controle der verduistering belast, hen rakelings voorbijliep, zonder ze te bemerken. Boven de hoofden der politiemannen en der arrestanten knipte het electrisch licht op. Het luikje in de poort ging open, en reikten den portier het valsche papier toe, dat hen de toegang ontsluiten moest. Dan bleven zij wachten in het felle licht.

De portier verdween naar de administratie. 'Binnen laten?'. 'Ja, dat klopt, er is over gebeld'. Dan kwamen ze binnen een tweede deur door, die direct achter hen in het slot klikt en staan ze in de gang. Nu is het hun tijd. Binnen een minimum staan ze in het bureau: 'Handen omhoog!'. Niemand van de 4 à 5 daar aanwezige bewaarders dacht er aan zich te verzetten. Ze verkeerden in volslagen verwarring en konden door het snelle verrassende optreden niets beginnen. Jelle bezette de telefooncentrale, de portiers werden ontwapend en door de poort werden de 12 man tegen de muur, één voor één binnengeloodst. Er waren nu 17 man in de gang. Ze hadden het voorportaal in hun macht.

Oogenblikkelijk werd overgegaan tot de 3de operatie: de bezetting van het heel huis van Bewaring en het bevrijden van de gevangenen uit hun cellen. In een looppasje ging het de gang door tot achter de deur, die toegang gaf tot het wachtlokaal, waar het gros der bewakers vertoefde. De 17 man stelden zich vlug op achter de deur en toen ging het voorwaarts. De wacht werd overrompeld. Het telefoontoestel bezet. De brigadier met de ring, werd van de sleutels der cellen ontlast. Een bleef posten, de bewaarders gelastend, heel gewoon te doen, ook als soms iemand eens een informatie mocht doen door het luikje, dat weer verbinding gaf met de bijzondere strafgevangenis, en dat terdege in het oog gehouden werd de anderen verdeelden zich snel in kleine groepjes, ze hadden een papier in de zak, met de nummers der cellen en de namen van hen, die er uitgehaald moesten worden. Zoo gingen ze de beide vleugels in, aan weerszijden van de wacht, en naar de eerste en tweede verdieping.

Op de vrouwenafdeling werd de bewaakster handig verschalkt, haar telefoontoestel door Anton bezet. Ze moest opgeven in welke cellen de te bevrijden vrouwelijke gevangenen zaten, alles verliep zeer snel, binnen 8 minuten stonden de bevrijde dames op de benedengang, waar ook reeds de mannelijke gevangenen waren verzameld. Op deze gang speelden zich ontroerende toneeltjes af. De heer en mevrouw Schootstra zagen elkaar terug na een wreede en lange scheiding. Sommigen der bevrijden wilden de KP.-mannen om de hals vallen. Er was een druk geroezemoes en gepraat. Commandant Piet Kramer hield appèl.

Zelfs hierbij ontbrak ondanks de spanning de humor niet. Hij vroeg een der gevangenen zijn naam. 'Tijl', was het antwoord. 'Uw achternaam? 'Tijl'. De commandant: 'Dan bent u zeker Tijl Uilenspiegel'. Inmiddels verstreken de minuten in groote spanning. Want 2 gevangenen moesten uit de Bijzondere Strafgevangenis komen, het waren de heeren Dreeuws en Leyenaar, met de revolver was één der bewakers in het wachtlokaal gedwongen in het Duitsch bevel door te geven naar de Bijzondere Strafgevangenis, dat beiden dadelijk voor een verhoor naar het H. v. B. moesten worden overgebracht. De heer Dreeuws, die erg was toegetakeld, lag reeds te bed, hij moest opstaan en zich kleeden. Hij dacht: 'Dit is mijn laatste gang'. Tien à vijftien minuten verliepen. In die tijd werd het bevel 2 maal herhaald. Eindelijk kwamen ze vergezeld van 2 bewakers in het H.v.B. Toen ging de bel bij de poort.....

Buiten stond een auto, waarin 2 man van de S.D. met 3 nieuwe arrestanten. Ze wenschten binnengelaten te worden. Nu was snel en koelbloedig optreden vereischt. De gevangenen verlieten in allerijl de gang. De knockploeg stelde zich op achter de 2de deur. Dan werd in allerijl gezocht naar het knopje van het electrisch licht buiten, want alles moest 'heel gewoon' schijnen. Men kon het eerst niet vinden. De S.D. vloekten, het duurde hen te lang, dan draaide de sleutel in het slot, de deur vloog open en Wim Stegenga schoot de beide verstuiverde moffen voorbij. Dan hoorden zij zich achter hun rug toevoegen: 'Handen omhoog': Ze waren finaal overbluft. Hadden hun automatische wapens bij de hand, maar schoten niet, Wim greep de een in zijn kraag en sleurde hem binnen de poort. De beide moffen werden uitgekleed en stonden in de onderbroek in hun laarzen. Het was een potsierlijk gezicht. Ze werden in de strafcel gegooid.

Hier zaten 4 arrestanten, die in de loop van den dag waren binnengebracht. Zij boften. want zij gingen er uit. Daarmede was dit adembenemend incident gesloten en kon worden doorgegaan met de groepering der bevrijde gevangenen, die weer in de benedengang kwamen. Bij kleine groepjes gingen ze nu de poort uit, voorzien van een wachtwoord en instructies. Sommigen als de heer en mevr. Schootstra werden per fiets vervoerd om speurhonden geen kans te geven, terwijl anderen, nadat de laatste K.P-ers vergezeld van een der bewaarders, de heer Tiemersma, die als zondebok fungeerde om de andere bewakers te ontlasten, de gevangenispoort verlieten, de brug dik onder de peper strooiden.

De 'kraak' was binnen 3 kwartier grandioos geslaagd. In totaal waren 51 gevangen bevrijd, t.w. 31 mannelijke en 11 vrouwelijke die op de lijst stonden en 8 meer dan volgens plan, o.a. was er een koerierster die met alle geweld haar verloofde mee wou hebben. Al deze gevangenen werden dank zij de voortreffelijk georganiseerde afvoergroepen waarvoor de heer E. Wiersma gezorgd had, binnen de stad bij hun gastheeren ondergebracht, die niet beter wisten of ze kregen spoorweglui. Koeriersters vertrokken direct met een brief aan de familie. De K.P.-ers kwamen na de 'kraak' op hun operatiebasis terug, waar een hunner voorging in dankgebed. De volgende morgen hielden de moffen razzia, maar niemand der bevrijden werd gevonden. Van de 25 man, die aan den overval deelnamen is later alleen de mil.pol. Joh. Kolff uit Oud-Beijerland te Leeuwarden op straat doodgeschoten.

De foto is van na de oorlog, in het midden Piet Oberman. Pieter Gerk Oberman (schuilnaam was 'Piet Kramer') was van beroep houthandelaar in Dokkum, geboren in de gemeente Dantumadeel op 31 juli 1908 en is te Dokkum overleden op 14 november 1972.

Kijk voor het volledige verhaal van de (De Kraak) de overval op de Leeuwarder strafgevangenis

DRONRIJP. 26 april 1945

Woensdag 25 April, 3 uur. Met ds. Klapwijk sta ik bij de hooge brug te Dronrijp. Precies 14 dagen geleden heeft zich hier het verschrikkelijke drama afgespeeld, heeft de vijand zijn haat tegen ons volk gekoeld door den laffen moord op 13 jonge mannen. In 5 wagens werden ze hierheen gevoerd, sommigen geboeid, als schapen ter slachtbank. De bedoeling was zeer waarschijnlijk om ze nog verder te vervoeren, naar de plaats, waar een aanslag op den spoorlijn was gepleegd. De geopende brug verhinderde dit en daarom maar hier, bovendien was er haast bij, want Engelsche vliegtuigen cirkelden rond en konden de auto's beschieten.

De moordenaars kropen zelfs nog even weg in een steegje. Maar dat bracht geen redding voor de gevangenen. Even later klonken de commando's. De burgers mochten geen getuige zijn van het drama, en werden onder bedreiging de huizen ingejaagd. Misschien is een meisje, met wie we spraken en die alles door een stalvenster kon zien, de eenige getuige geweest. Bij vieren werden ze tegelijk van de brug af naar beneden geleid, waar even zooveel moordenaars gereed stonden, om de doodelijke schoten te lossen.

Wat moet er in die jonge mannen zijn omgegaan; hier en nu en zoo hun leven te moeten beëindigen. Geen afscheid geen geestelijke bijstand, geen brief zelfs. We weten echter, dat er door een der groepen gebeden is en dat de afspraak was gemaakt, dat ze als mannen zouden sterven. En zoo zijn ze ook volgens de ooggetuige naar de plaats van den moord gegaan. Er waren er geen 13, maar 14, doch door de haast, die gemaakt werd, bemerkten de moordenaars niet, dat één slachtoffer slechts gewond was en toen zij vertrokken waren hebben toegeschoten burgers hem weggebracht. Hij is tot na de bevrijding in Dronrijp verborgen gehouden en verzorgd en maakt het goed.

De overigen bleven een dag tegen den hoogen walkant liggen en zijn den volgende dag (Donderdagmiddag) om 1 uur begraven in een massagraf. De beide predikanten en de pastoor waren daarbij tegenwoordig. Ds. van Wijmen bad het 'Onze Vader'. Het publiek werd niet toegelaten, ook al mee, omdat nog verborgen moest blijven dat er geen 14, maar 13 lijken werden ter aarde besteld. Een week later was de vrijheid gekomen. Toen zijn de gevallenen opgegraven en onder zeer veel belangstelling in Leeuwarden, waar allen hun domicilie hebben gehad, opnieuw begraven. Zij vielen, enkele dagen vóór de bevrijding. Zij gaven hun leven voor de bevrijding.

Nog eens, wat er in hun omging, we weten het niet. De beide jongste Wierda's gingen verheugd het Burmaniahuis, plaats van zooveel foltering en ongerechtigheid, uit in de vaste overtuiging dat zij naar het Huis van Bewaring werden overgebracht, waar ze weer eten zouden krijgen, een plaats om te slapen, waar de dreiging van foltering niet zoo voortdurend om hen was. Zij gingen naar Dronrijp. Daar wachtte hun ook de rust, maar een andere rust, de eeuwige ..... De jongste zou in vrijheid worden gesteld hadden de Duitschers gezegd. hij werd in vrijheid gesteld, voorgoed .....

Maar thuis bleven de ouders, broer en de verloofde van deze drie wachten, tot het noodlottige bericht kwam en de vader de zwaren gang naar Dronrijp maakte om de geschonden lijken van zijn jongens te identificeren. Daar waren vaders bij, naar wie de jonge kinderen zullen vragen zonder te begrijpen. Daar wordt heel binnenkort een kindje geboren, dat reeds geen vader meer heeft als het ter wereld komt. Maar hoe zou men kunnen rekenen op medegevoel bij 'Grünen' en Rexisten, die een vermaak scheppen in martelen en moorden?

Van een der dertien Mark Wierda, is een brief bewaard die hij op zondagavond heeft geschreven met geboeide handen. 'Het schrijft lastig met die dingen op'. Des morgens was hij met zijn beide broers gearresteerd, heel in de vroegte. En nog maar nauwelijks in het Burmaniahuis aangekomen werd hij voorgeroepen en begon het 'verhoor', beter gezegd de foltering. Eerst was de behandeling niet onwelwillend, maar toen de heeren hoorden, dat hij Gereformeerd was, brak het oordeel los. 'Ze trokken mijn das aan, zoodat ik bijna stikte en toen ik niets kon (wilde) zeggen, moest ik me heelemaal uitkleeden en ben zóó in een ijskoud bad gestopt, nadat mijn handen op den rug met boeien waren vastgemaakt. Toen deden ze mijn beenen omhoog, zoodat mijn hoofd onder water kwam. Telkens vroegen ze weer hetzelfde en telkens moest ik het weer ontkennen. Ze gooiden al maar water over mijn hoofd en deden tot slot het deksel van de kist dicht, zoodat mijn hoofd wel onder water moest blijven'.

Hij beschrijft dan verder, hoe hij dan de verdrinkingsdood telkens nabij was, maar dan werd het deksel weer even opgelicht, zoodat hij adem kon halen en de vraag werd hernieuwd, hij bleef ontkennen. Dat duurde van 7 tot 9 uur des morgens. 'Ik moest erg aan onzen Heiland denken', schrijft hij, en het was mij rijk, dat Kruis mijn Jezus te mogen nadragen'. En aan het slot van den brief getuigt hij: 'Ik ga vol vertrouwen de toekomst tegen. Er zal geen haar van ons hoofd vallen zonder den wil van onzen Hemelschen Vader, want Hij regeert. Onze hope is alleen op Hem. de Heer zij ons tol hulp en sterkte. Hij is nu zelfs nog ons lied, ons psalmgezang. Hij zal hel maken, dal g'u verwonderen moed'.

Moethoen.

Hier volgen de namen de slachtoffers. Eén persoon is niet geïdentificeerd, omdat hij waarschijnlijk een valsch persoonsbewijs gebruikte. Hij was van elders afkomstig en slechts tijdelijk in Leeuwarden.

De Leeuwarder Courant meld op 11 april 2010.

De veertien mannen zijn: Johannes Nieuwland, Hendrik Jozef Spoelstra, Douwe Tuinstra, de broers Egbert Mark Wierda, Klaas Jan Wypcke Wierda en Hyltje Wierda, Sijbrandus van Dam, Heinrich Harder, Dirk de Jong, Hendrik Jan de Jong, Ruurd Kooistra, Johannes Marinus Ducaneaux en Oudger van Dijk.

Een man overleeft: Gerard de Jong uit Huizum. Hij hield zich dood en dat redde zijn leven. Bij Dronrijp herinnert een monument aan deze groepsexecutie. Er staan elf namen op. Ducaneaux is niet vermeld, omdat hij verdacht wordt van spionage voor de Duitsers en Van Dijk evenmin, omdat hij een uit Duitse dienst gedeserteerde Waffen-SS'er is.

H.A. - Hendrik Algra -hoofdrecteur Friesch Dagblad.

Door drs. S. Wiersma.

In memoriam dr. Hendrik Algra.

Laat, maar niet te laat. Zo typeerde één der medewerkers aan het „liberamicorum" de verlening van een eredoctoraat aan H. Algra, oud-lid van de Eerste Kamer en oud hoofdredacteur
van het Friesch Dagblad.

Laat inderdaad, want Hendrik Algra werd geboren 5 januari 1896 te Hardegarijp en was dus bij de uitreiking van de erebul op 20 oktober 1980 bijna 85 jaar oud. Het eredoctoraat werd verleend door de faculteit der sociale wetenschappen van de Vrije Universiteit, die op de datum van de uitreiking haar honderdste verjaardag vierde. Wij hadden eerder verwacht, dat de heer Algra een eredoctoraat in de geschiedenis zou hebben ontvangen, want op dat gebied heeft hij met name zijn sporen verdiend. Waarmee we niet willen beweren, dat hij voor zijn werk als journalist geen eredoctoraat verdiende. Dat was zeker terecht, maar wij vinden de geschiedschrijver Algra belangrijker.

Hendrik Algra werd geboren als oudste zoon in een arbeidersgezin.
In 1901 verhuisde het gezin naar Swichum en daardoor bezocht hij de christelijke lagere school te Wirdum, want Swichum had zon school niet. Dezelfde school werd ook bezocht door de bekende Hangelbroek van het schoolverzet (jaren '40-45), Roolvink, de latere minister van sociale zaken, en L. Algra, hoogleraar aan de VU. Na de lagere school werd Hendrik boerenknecht te Rien en pas enkele jaren later begon hij aan de studie voor onderwijzer.

Na de onderwijzersopleiding behaalde hij de akte Geschiedenis m.o. en werd leraar geschiedenis aan de christelijke kweekschool te Leeuwarden en aan het gereformeerd gymnasium te Kampen. Later aan het gereformeerd gymnasium te Leeuwarden en daar is hij tot zijn pensioen gebleven.

Dispereert niet.

In de dertiger jaren schreef hij voor de Gereformeerde Jongelingsbond een Handboek der Vaderlandse Geschiedenis, dat als bron voor het verenigingswerk moest dienen. Het kreeg de titel „Het Erfdeel der Vaderen" en verscheen in drie delen.

Samen met zijn broer A. Algra, die geschiedenisleraar in het toenmalige Ned. Indië was, schreef hij „Dispereert Niet", twintig eeuwen historie van de Nederlanden. Het laatste werk verscheen eerst in 14 kleine deeltjes, is bij een latere herdruk in 5 kloeke delen op de boekenmarkt gekomen en beleefde talloze herdrukken.

Naast zijn leraarschap werd Algra in 1935, na het vroegtijdig overlijden van Uddo, hoofdredacteur van het Friesch Dagblad en dat is hij 44 jaar lang gebleven met een onderbreking in de bezettingstijd. Al die jaren schreef hij hoofdartikelen voor zijn krant en heeft daardoor met name in Friesland grote invloed op het christelijk volksdeel uitgeoefend.

In het begin van de bezettingstijd trokken zijn hoofdartikelen al gauw de aandacht van de bezettingsautoriteiten. In zijn artikelen haalde hij voorbeelden uit de geschiedenis aan met de bedoeling de lezers te bemoedigen.

Was ons land niet vaker uit zware druk bevrijd? Waren machthebbers in Europa al niet vaker vastgelopen? Een Duits officier, die controle op de pers uitoefende, drukte zich zo uit: Algra tamboereert steeds op hetzelfde in zijn artikelen, elke dag een ander voorbeeld uit de geschiedenis, elke dag krijgt de ezel een ander dekje en dan timmert hij er lustig op los, maar die ezel, dat zijn wij, de Duitsers.

Als gevolg van Duits ingrijpen werd Algra als hoofdredacteur een schrijfverbod opgelegd. Later werd hij gearresteerd als gijzelaar en kwam hij met vele andere prominente Nederlanders terecht in het gijzelaarskamp te Sint Michielsgestel. In dit kamp hield Algra, voor een zeer gemengd gehoor een serie geschiedenis voordrachten over de eigen weg van het Nederlandse volk. Na de oorlog werden die voordrachten in boekvorm uitgegeven onder de titel „De eigen weg".