Troch Hylke Speerstra

DE LEMMER stekt him yn in nij habyt. Wylst de synagoge tusken de Skâns en Fiskerbuorren as in gammele tsjûge fertelt fan it ferline, rize der omhinne nije winkels en bankgebouwen boppe de útsloerde stegen omheech. Op de Pitersbuorren sil de moker gear oer 40 keamerkes-mei-gonkjes. De súdkant fan de Parkstrjitte sil platslein wurde, om ’t de noardkant nou ek ris rjocht op sinne hat. De ried sil opnij mei hammerslach fjouwer wenten by de Spinhúspôlle “onbewoonbaar verklaren”.

Straks sille de jonge Lemsters, dy ’t oer de Lemsterfeart wenje, dit net mear witte. Hja moatte it út de skiednis helje hoe ’t de Lemster libben oan de Súdersee. Ien fan de skiednislessen fertelt mefrou Jantsje de Vries-Bersma (94) hjirûnder.

Heit wie boade fan it âlde gild. Hwat mear deaden der wiene, hwat minder jild der mei Krysttiid barde. As it min trof, wie it in gûne en as der hwat minder omkommen wiene dan koe it in ryksdaelder wêze. En fierders moast de man fiskje en to hea en to gers in âlde seepeal opskarrelje foar branje. Hwat hat er út need faek in pear wrakke klompen foar ús helle' dy't mei stopferve tichtmakke wiene en oerferve. Dêr rounen je de hele dei mei twa lekke linker klompkes. En je boarten ek noch weikrûperke yn de stegen oan'e Skâns en piksjitte op it Leech. Mar dan net om in sint, mar in knoop.

Nou’t ik âld bin en der faek oan weromtink, en ik sjoch de opslûpte bern fan nou, dan tink ik: “Op dizze wrâld hear ik al hielendal net mear. Ik kin net mear libje yn dizze tiid.” Hwant ik kin net ha, dat eartiids Tryntsje-beppe flak foar har dea noch sokken breidzje lieten foar 12,5 sint it pear. Ik sjoch de âlde stumper noch by de kachel sitten. Hja breide noch al, mar seach net to bêst mear. Efkes flypkje op de ôfbreide sok, dan koe hja him better glêdstrike. En pake; ik sjoch him noch sitten, fan ‘e rimmetyk fêstgroeid yn de stoel fan it âld diakonyhûs. Ik wie de jongste en woe wol graach hwat by mem bliuwe, mar ik moast daelk to tsjinjen foar twa kwartsjes yn'e wike.

Nou wiene wy op skoalle al aerdich ófwend, hwant wy giene trije kear deis. Moarns, middels en tsjin de joun nochris wer. En tuskentiden fraechleare, . . Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri... Ik kin it noch oprattelje, mar foar de rest is't my wol goed. Myn man is wolris in goed wike weibleaun. Dan hiene se in skip nei Swartslús of Kampen loadst en dan foel de winter yn en dat bitsjutte: fêstsitte en werom rinne. Of it waerd min waer. Dan tocht ik, hy rint net yn twa sleatten tagelyk. It seil is harren ris fan it skip raemt, en doe woe dy skipper bidde. Mar Evert sei: „wy moatte sjen dat wy de rotsoai der wer by krije, oars geane wy nei de bliksum." En dan waerd der oanbealge, fansels.

Roelof Hoekstra hat it aleartiden ek ris goed krap hawn. Hy wie op it iis to ielskoaijen of sa en doe rekke der in greate iisskosse los. Der dreau Roel op in iiseilantsje. Trije dagen en trije nachten hat er fuort west. Hiel Lemmer sei: De âld soan is forsopen. Mar doe waerd er foun foar Gaesterlan. Hy hie sa hin'en wer draefd om de kjeld de baes to bliuwen, dat syn klompen folslein forsliten wiene. „De Here. stammere Roel doet se him fêstgrypten, de Here heeft me wel geteisterd,' maai hij stortte me niet in de dood." Sa wie Roel. Mar tsja, nou is dy ek al lang wei fansels.

In wintersk portretsje fan omtrint in heale ieu lyn. De Sylroede mei rjochts de gasfabryk en de koarnmoune

En dochs moasten wy it, mei al dy earmoede, noch fan de winter ha. As de Rien ticht lei, koe heit in pear sinten fortsjinje mei 't baenfeijen. Of iel fange yn de forbearne putgatten. Wy as bern giene der mei to suteljen. In spierring of ieltsje foar 2 sinten. Mar dan moast de iel noch strûpt wurde en bleau der amper hwat fan oer. „Oardelsint dan mar." Wy ha om raek yn't spier west mei de ielskoaijer. Ik kin my ek samar noch in joun foar de geast krije, dat myn broerkes en ik mei in koperen tsjettel waerm wetter nei de Rien setten. Skuorren yn't iis ticht jitte. En heit fage en fage en fage en de knappe burgerjonges slingeren in botsen oer de baen hwant heit hie de baen sa kreas as in krúsbei.

Doe kaem dy hurdriderij foar pearkes, en wy wiene fansels to earm om goed ark ûnder de fuotten to hawwen. Mar ik sil je fortelle dat wy fûl wiene en sterk. Dat ik die mei en hie de jonge fan Andrys de Blauw by my. Nou wie it in tiid, dat alles op de greate bult skiet. Sadwaende stie ús heit ek suver forheard to sjen, dat wy der guon ôfrieden. Op't lést siet ik yn'e prizen. De man koe wol skrieme fan greatskens. Ik woun de preemje. Tsien grouwe gûnen. Ik bin nei hûs flein. Ik tocht, dit sille se my noait ien kear wer ôfnimme. Doe hak der in gouden roske foar kocht. Ik ha it noch.

De Skâns yn De Lemmer. Fyftich meter rinne foar 5, 6 herbergen. Dit Plaetsje is fan omstrings de ieuwikseling, doet de Lemsters noch niget hiene oan de man-mei-de-kykkast. Lofts is it buordtsje fan café Kooistra to sjen. Efter: it „Bier en Koffiehuis" fen Frederik de Vries. Rjochts yn 'e hoeke, oer 't skut, is it hûs fan Moeke Knol (Centraal) to sjen en alhiel rjochts is de „Bierbottelarij en Handel in Amstelbieren en Mineraalwateren" waer to nimmen.

Der binne net in bulte moaije dingen bard yn ús jeugd. Mar ik wit wol, dat ier, als der boarte waerd, moaijer boarte waerd as hjoed. Allegearre meielkoar. Joaden, kristliken en net kristliken. Hwerom ha se de joaden útroeid? De joaden koene de fleur en aesje der noch ynhalde. Jozef Blok en Jora. Earme Sara. En dy bolbjirken Markus Davidson. „As ik dea gean", sei er, „dan gean ik net nei't joadse tsjerkhôf op Teakesyl." Dan sei men: “Och hea, Markus, hoe ha wy it nou." sei Markus: „Ik gean der net hinne, ik lit my der moai bringe." Op'e nachtboat helle er ek hiel hwat fiten ut. Dan wie 'er fan Amsterdam ôf sa’n bytsje romte, dat er hast net in knipperke nimme koe. Oan't er bigoun to skobjen en to klauwen, dat de minsken tochten, „dy móat wol ünder de luzen en flieën sitte. Yn in omsjoch hie er romte by de fleet en snoarke as in baerch.

De moaije forhalen oer eartiids bliuwe der oer, mar de minsken fan hjoed moasten ris witte hokfoar earmoede en ellinde en kommerlike tiid it wie. Tretsjen bern hak krigen en sa wie it meastentiids ek by de oaren. Hwat wenne hjir hwat oan'e Skâns. Inkelde froulju koene der net mear tsjinop en dan sûpten se fan alles, Haerlemmer oalje en wit ik al net mear. Troch de earmoede koene se der net mear tsjin op as hja wer oertiid wiene. En dan kaem de drank der noch by. Dat past by de earmoede, seker. En je koene der better mar neat fan sizze, hwant se diene it dochs. Sels de earmsten, dy't de jiske op hellen, wipten eefkes de winkel fan Jan Pen yn. Dêr stiene achtsintese fleskes mei in heal feantsje drank. Moarns, middeis en jouns. Jouns foaral. Pake Ferdinant stie yn de herberge in steil wurd to fleren en raesde: „Wy moatte nei de boeren yn Transfael. Wy kinne se dêr net stikke litte, fordomme." Mar as de bern dan foar de Waegh yn'e rij stiene foar in pantsje grôt en je wisten hoefolle lytskes harren gerak net krigen, dan moasten je der earder om gûle as laitsje.

Ik wit net of it de fjirde of fyfde wie, dy't by ûs thús stoar, mar yn elk gefal kaem ik as lyts famke ris thús en doe sette de timmerman in lyts brún kistke op'e stoel. Ik sjoch de gesichten noch foar my. Skier en dizich en ik wist net hwat it bitsjutte. Mar nou wit ik it wol. Hwa moat je nou de skuld jaen foar sa’n rottiid? Elk hie it yn dy tiid min. Ik kin it net sette dat bygelyks de keningin har kapitael doe byelkoar holden hat. Heit sei wolris: „Wy skoaije nèt. Noait in kear. Se witte hwer't wy wenje." De iennichen, dy't it nou noch witte, binne de kommunisten. „De Waarheid" bliuw 'k lezer fan. Okkerlêsten ried der in bus fan de partij nei Snits. Ik bin noch mar meigien. Hwant allinne tusken de minsken, dy't écht arbeider binne, kin ik noch libje."

Uit: Friese Koerier 30-3-1968
Gedigitaliseerd en bewerkt Hillebrand Visser 2017