BALK, d., prov. Friesland, kw. Zevenwouden, griet Gaasterland, arr. en 3 1/2 u. Z. ten W. van Sneek, kant. en 2 1/2 u. N. W. van Lemmer, aan het einde van eene heuvelachtige heide, nabij het Slotermeer in een boschrijk oord gelegen.

Het is eene fraaije en neringrijke plaats, welke uit eene lange dubbele rij huizen ter wederzijde van de vaart, de Lits, bestaat, en vroeger grootendeels onder Harich behoorde. Naar men wil, zoude zij, haren naam ontleend hebben aan eenen dikken balk, welke hier over de Lits lag, alvorens men er eenen steenen brug op pijp gemetseld had.

Veel heeft dit dorp bij de oude binnenlandschen twisten geleden: want Agge, Abt van Hemelum, zich bij de Schieringers tegen de Vetkoopers gevoegd, en Ygo Galama, benevens zijne broerder Douwe en Hartman, die hij voorgaf, dat zijn klooster vele landerijen en renten onthielden in het jaar 1486 in den ban gedaan hebbende, bragt zijne aanhangers in de wapenen en de Hollanders in het harnas, tot zijn verderf daar hij in het volgende jaar zijn huis te Hemelum, de Spijker genoemd, ingenomen en ten gronde toe geslecht zag; waarna Ygo Galama in het vervolgen van zijne vijanden Wykel en Balk aan kolen legde.

Kort hierna werd Balk door de inlegering van de krijgsbenden, die de Abt bijeengebragt had, weder bedorven. Na welken tijd allengskens weder het hoofd heeft opgebeurd en in vrede gebloeid, tot in het jaar 1585 wanneer de Spanjaarden uit Groningen, een inval in Gaasterland doende, Balk uitplunderden en eenige inwoners medesleepten, die hun echter bij het Tjeukemeer wederom ontjaagd werden.

Men telt er ruim 1000 inw., van welken velen in den landbouw hun bestaan vinden; ook is de handel in hout uit de nabijgelegene bosschen van Gaasterland hier nog al van belang.

De Herv., wier getal 800 beloopt, hebben hier eene gem., waarin de dienst door eenen Predikant verrigt wordt. De kerk stond vroeger aan den zuidkant der Lits, maar in het jaar 1729 werd zij, wegens bouwvalligheid, afgebroken, en aan den westkant zeer fraai, met eenen schoonen spitsen toren, weder opgetrokken. De gem. behoort tot de klassis van Sneek, ring van Sloten.

De R. K., die 100 in getal zijn, hebben hier mede eene kerk. De statie, tot welke ook de R. K. der omliggende dorpen gerekend worden, telt ruim 400 zielen, behoort tot het aartspriesterdom Friesland, en wordt door éénen Partoor bediend.

Ook de Doopsgez., van welke gezindte men er 100 zielen telt, hebben hier eene kerk en gem., die niet tot de Algemeene Doopsgezinde Societeit behoort, maar waarin door vier Broeders Vermaners dienst gedaan wordt. Dit is nog de eenige gemeente der Oude Vlamingen in Friesland, die zich nog bestendig door eenvoudigheid van godsdienstoefening en kleeding, alsmede door ingetogenheid van zeden en levenswijze, onderscheidt.

Na het herroepen van het edict van Nantes, in het jaar 1685, moeten zich onderscheidene aanzienlijke Fransche familiën in Gaasterland en vooral te Balk hebben nedergezet, ter welker laatstgemelde plaatse ook vroeger eene Waalsche gemeente bestaan heeft. Nog zijn er onder de landbouwers, wier toenamen, hoezeer verbasterd, eenen Franschen oorsprong verraden.

In dit dorp staat het Raad- of Grietenijhuis, dat met een torentje en klokslag voorzien is; voorts heeft men er eene school en vroeger had men hier ook vele fraaije huizen.

De jaarmarkt te Balk wordt gehouden des Woensdags na Palmzondag; de beestenmarkt den eersten Woensdag in November. Des Woensdags houdt men er ook eene weekmarkt. Een uur ten Z. van dit dorp is een stuk lands, alwaar elk jaar, in de maand Augustus eene kermis of weekmarkt gehouden wordt, die onder den naam van Wildemarkt zeer bekend is

Bron: vanderaa.tresoar.nl

Naamlijst Predikanten in Balk, Harich en Sondel.

Sondel is hiervan ten minste in 1613 al afgescheiden. Deze gemeenten behoorden onder de klassis Zevenwouden ?.

• 1583. Henricus Wellink, wordt, in de synodale Acten van 1583, dienaar hier genoemd.
• 1592 Lambertus Levini Semink, was hier in 1592 en toen lid der synode te Leeuwarden; hij is verroepen naar de Lemmer ca. omstreeks 1597.
• 1597. Johannes Cornelis Sijlvius, is beroepen van Tjummarum in 't genoemde jaar. en verroepen naar Minnertsga in 1598 met consent der Synode, waar tegen de klassis Zevenwouden zich wel opponeerde, doch vruchteloos. Hij was nog lid van de synode te Leeuwarden in 1598, van wegen de klassis Zevenwouden, en werd dienaar te Sondel genoemd.
• 1599. Johannes Johannis Balk, is hier in genoemd jaar beroepen zeer waarschijnlijk van Foudgum ca. Hij moest op last der synode eene gemaakte verzoening tusschen een dienaar van Slooten en eenige lidmaten op den 14 October 1599, na gedane predikatie, van den predikstoel te Slooten afkondigen. Ook onderteekende hij, den 24 April 1613, het testament Obbe Obbes, Grietman van Gaasterland, voegende bij zijnen naam „Dienaar des Goddelijken woords in den dorpe Harich" ; misschien woonde hij daar, en overleed hij welligt omtrent 1624. Na 1613 en voor 1618 is Harich hiervan afgescheiden.
• 1624. Johannes de Brune, beroepen van Sondel, geapprobeerd den 6 April, was in 1643 legerpredikant, en overleed in 1653.
• 1653. Petrus Vogelsang, is als kandidaat geapprobeerd den 7 Juni, lid der klassis geworden den 21 Junij, verroepen naar Witmarsum, en gedimitteerd den 5 Junij 1666.
• 1666. Johannes Kingma, misschien zoon van Hero, te Oosterwierum, broeder van Petr. te Nieuwland, kandidaat en rector der Latijnsche school te Sluis in Vlaanderen, is geapprobeerd den 7 November, lid der klassis geworden den 16 April 1667, en overleden in 1683.
• 1684. Rombartus IJtsma, beroepen van Heeg, geapprobeerd en gedimitteerd den 6 Mei, overleed in 1690.
• 1691. Joliannes Lespière, beroepen van Jorwerd, geapprobeerd den 2 Junij, lid der klassis geworden den. 21 Julij, overleed in 1700.
• 1701. Abdias Noordbeek, geboren te Tjalbert, zoon van Elb., broeder van Joh. te Jacobi-Parochie en Gerbr. te Jinnertsga, is als kandidaat geapprobeerd den 4 October, lid der klassis geworden den 25 April 1702, vierde den 14 November 1751 zijnen 50-jarigen dienst. Emeritus verklaard, nam hij afscheid den 18 Junij 1752 en overleed hier den 14 Mei 1760, oud 52 jaren 6 maanden. Bij 't collegie emeritus 1 Junij 1752.
• 1752. Johannes Stoter, zoon van Joh., geboren den 20 Maart 1728. Zijn vader had niet gestudeerd en trad in dienst te Logumervoorwerk in 1737. J. S. is als kandidaat bevestigd den 8 October, overleden den 26 April 1771, en hier begraven. Zijne weduwe disponeerde over 't traktement gedurende 't annus gratiae in dezer voege , dat de predikanten daarvan een behoorlijk defroyement zouden genieten, en 't overige voor de diaconie-armen zoude zijn.
• 1772. Cornelis Jongsma deed, beroepen van Rijperkerk, zijn intreerede den 14 Junij en nam, verroepen naar Appingedam, afscheid den 13 October 1776.
• 1778. Pieter Bouwes Cramer, deed, beroepen van Hiaure ca., zijn intreerede den 23 Augustus, en overleed den 15 Augustus 1815.
• 1817. Joachim van Broekhuizen, geboren te Veenendaal den 18 Februarij 1765, was als kandidaat te Ingen in 1791, te Wijk in 1795, te Bleiswijk in 1801, te Opheusden in 1810; na zeven vergeefsche beroepingen gedaan te hebben, werd hij eindelijk van daar beroepen, deed zijn intreerede den 9 November en overleed den 4 October 1826.
• 1829. Herman Neelen ter Haar, broeder van Nic. Neelen, stond vroeger te Gaastmeer, is beroepen van Hamswerum in Oost-Friesland, deed zijn intreerede den 12 April, en overleed den 14 Julij 1829.
• 1831, Hendrik Gann Dun, deed als kandidaat bevestigd, zijn intreerede den 30 Januarij, en nam, verroepen naar Veenendaal, afscheid den 13 October 1833.

Er ontbreken: J. R. de Bruine 1834—43; J. C. Eijkman 1844—46; J. A. Ruijs 1848—51; T. J. Jansen Schoonhoven 1851 — 57; F. J. G. Schook 1861—77, na 4 jaren vacature, waarin 22 vergeefsche beroepingen werden gedaan. J. J. van der Weijde 1878—82; R. Jaarsma 1883— *);

Bron: Tresoar.nl/wumkes/pdf

Onderwijs en schoolmeesters in Balk.

De eerste schoolmeester die we in Balk aantreffen was mr. Jacob de Herckel; hij werd in maart 1591 beroepen in Molkwerum.

• In maart 1598 was Robert de Boijs schooldienaar te Balk; hij kwam van Hemelum.
• In mei 1605 was Timen Hendrickx, schoolmeester te Balk. Hij was in de jaren 1586/87
  waarschijnlijk te Weidum.
• Op 20 jan. 1620 is sprake van de overleden schoolmeester Cornelis Hendrix te Balk. (Het is niet zeker of dit dezelfde persoon was als de eerder genoemde Timen Hendrickx.
• Op 29 okt. 1611 waren mr. Jan Woutersz en Foock Siurtsdr, echtelieden te Balk. (Het is niet zeker of hij schoolmeester was.)
• In nov. 1647 was een mr. Pieter, schooldienaar te Balk, die in nov. 1648 mr. Pieter Heyns, blijkt te heten. Hij was hier in febr. 1652 nog. Hij ontving zijn traktement, 50 c.g. per jaar, van de Staten van Friesland. Hij is vóór 1657 overleden; in 1657 is sprake van de weduwe van wijlen Pijtter Heijns.
• Sedert Allerheiligen 1656 was Bernardus Gerhardi, schoolmeester te Balk. Hij was blijkbaar van Bozum gekomen. Hij ontving van de Staten 50 c.g. per jaar. In nov. 1663 staat hij als Beernt Gerrijts, in het Ordonnantieboek. Eind okt. 1671 was het éénjarig traktement vervallen. Hij was in okt. 1675 nog in Balk, maar toen waarschijnlijk niet meer als schoolmeester.
• Sedert mei 1676 was Pieter Bastiaans of Bastiaensen, schoolmeester te Balk. Hij kwam wellicht van Oudeschoot of omgeving. Zijn vrouw heette Geeske Jansdr. Zijn toelage van de Staten bedroeg jaarlijks 50 c.g. Hij stond hier in ieder geval in mei 1697 nog.
• In aug. 1698 ontving Johannes Rodel, schoolmeester te Balk 50 c.g. als traktement voor één jaar. Waarschijnlijk was hij waarnemend, want in mei 1699 treffen we aan: Jan Sijmens, schoolmeester te Balk. Hij bleef hier tot zijn overlijden in 1702 of 1703. In juli 1703 werd Trijntie Jans, als zijn weduwe genoemd.
• In mei 1703 kwam mr. Joannes Meinders Odink, van Sloten met zijn vrouw His Tjamkes, die van Balk afkomstig was. Hij is te Balk overleden tussen mei en okt. 1707, want in okt. 1707 was hier zijn weduwe.
• In okt. 1707 kwam Sicke Doedes Atsma, van IJlst. Hij kreeg jaarlijks 50 c.g. van de Staten. Tot ca. mei 1747 werd hem deze toelage uitbetaald.
• Sedertdien was Ygram Edgers, schooldienaar te Balk. Hij trad hier op 2 aug. 1761 in het huwelijk met Feikjen Johannesdr. eveneens uit Balk afkomstig. Hij kreeg een jaarlijks traktement van 50 c.g. van de Staten. Hij was hier schoolmeester tot 1776.
• Franke J. Elselo, ontving zijn eerste jaartraktement (50 c.g. van de Staten) op 1 mei 1777; hij was dus sedert mei 1776 in Balk werkzaam als schoolmeester. Daarvoor was hij in Wijckel schoolmeester geweest. (Zie verder.) Hij was getrouwd met Eelk Lucasdr. Hij komt hier voor tot omstreeks mei 1794.
• Van mei 1794 tot mei 1796 ontving Aaldert Lucas Jonker, als schoolmeester te Balk jaarlijk de 50 c.g. van de Staten. Hij is op 14 mei 1795 gehuwd met Aaltje Meines, van Sloten. Sedert mei 1796 was Jonker verbonden aan de bijzondere school te Balk. (Zie verder.)

De Gaasterlandse schoolmeesters te Balk, Wijckel, Oudemirdum, Mirns-Bakhuizen en Harich, werden in 1796 afgezet, omdat zij weigerden de "Verklaring volgens publikatie der Representanten van het Volk van Friesland" d.d. 11 maart 1796 van alle ambtenaren te ondertekenen. Aangifte [voor een nieuwe schoolmeester] kon vóór 12 mei plaatsvinden; het traktement voor Balk bedroeg 160 c.g. met vrije woning en verdere emolumenten. (In de Leeuwarder Courant van 30 juli 1796 wordt "ieder kundig en cordaat Patriot" opgeroepen te solliciteren naar de functie van onderwijzer en voorzanger, omdat S.S. Teyema een beroep te Harlingen heeft aangenomen en "binnen korten tijd zal derwaard vertrekken".)

• In mei 1796 kwam hier als schoolmeester Jelle Meines, geboren op 27 juli 1771. Zijn vrouw heette Finne Jolles. Het jaarlijks traktement was tot 1798 50 c.g. van de Staten. In 1804 bedroeg het traktement ƒ 280, plus de schoolpenningen; in 1810 was het traktement ƒ 610. Onder zijn schoolmeesterschap werd in 1808 een nieuwe school gebouwd. Hij deed in 1812 afstand, daar hij benoemd werd tot percepteur (ontvanger) van de Mairie Balk.
• Sedert 1 juli 1815 was Jentje Jollis Wiarda, aan deze school verbonden. Daarvoor was hij schoolmeester te Tjerkgaast geweest. Hij was in 1809 in het huwelijk getreden met A.J. Wierda. Het traktement bedroeg ƒ 160, plus schoolpenningen van ca. 130 leerlingen (15 st. per kwartaal) en vrij wonen. Hij moet op eigen kosten een ondermeester houden. In 1827 is de school vergroot. Hij is te Balk overleden op 21 okt. 1858, in de leeftijd van 72 jaar en 6 maanden. Zijn vrouw was toen nog in leven.
• Zijn opvolger werd Jacob Dirks. Hij was voordien hulponderwijzer. Hij werd in okt. 1858 tijdelijk benoemd en kreeg op 13 juli 1859 een vaste aanstelling. Hij was gehuwd met J.H. Harders. In 1867 werd te Balk een nieuwe school gebouwd; de aanbesteding vond plaats op 22 mei 1867.
• Op 1 mei 1886 werd Johannes Wijma, van Deinum benoemd tot schoolmeester te Balk. Op 1 jan. 1920 ging hij met pensioen. Hij overleed te Rijs op 28 maart 1930, in de leeftijd van 80 jaar.
• Zijn opvolger te Balk werd in 1920 G.A. Bos. In 1929 vertrok deze naar Rotterdam.
• Op 1 nov. van dat jaar werd A. Vleer, van Woudsend benoemd. Op 10 dec. 1932 werd de geheel vernieuwde school geopend. Op 1 maart 1936 vertrok Vleer naar Akkrum. Toen werd tijdelijk de wachtgelder Wiersma, benoemd.
• Op 1 mei 1936 werd W. Boersma, van Stavoren aangesteld. In 1953 is hij nog aan de school te Balk verbonden.

Bijzonder onderwijs.

In Gaasterland was na de opheffing van het Edict van Nantes (1685) een Frans réfugiés kamp, met o.a. een eigen predikant en schoolmeester.

Zo komt hier sedert sept. 1686 als Franse schoolmeester voor: Pierre de la Contie. De Staten gaven hem jaarlijks 150 c.g. traktement. Na 1690 is hij blijkbaar geen schoolmeester meer, want sedertdien wordt hij omschreven als Franse voorlezer of voorlezer in de Franse kerk te Balk. Het kamp was toen waarschijnlijk weer opgeheven. Als voorlezer komt hij nog voor in 1701 - er was ook een Franse predikant - en ontvangt steeds 150 c.g. per jaar. Hij is vóór maart 1702 overleden, want dan is sprake van zijn erven.

Sedert 1702 was Pierre Troupel, voorlezer in de Franse kerk te Balk. Het traktement van de Staten bedroeg 75 c.g. per jaar. In 1721 is hij hier nog in functie.

In Balk bestond omstreeks 1800 nog een school, die bij de nieuwe Schoolwetten erkend werd als een "Bijzondere School der 2e klasse".

Van 1796 tot 1808 was Aaldert Lucas Jonker, aan deze bijzondere, particuliere school verbonden. Tot mei 1796 was hij aan de "gewone" school in Balk verbonden geweest. Hij bedankte in 1808, toen hij koopman en lid van de grietenijraad werd. Hij overleed op 16 mei 1838, oud 67 jaar en 5 maanden. Zijn weduwe was R.K. Goedkoop, met wie hij 21 jaar getrouwd was geweest.

In feb. 1809 werden sollicitanten opgeroepen voor deze school; het traktement bestond uit ƒ 1 van iedere leerling per kwartaal. Er waren toen ca. 30 leerlingen.

Op 18 mei 1868 werd te Balk een "Bijzondere school voor Meer Uitgebreid Lager Onderwijs (MULO)" opgericht (Frans, Duits, Wiskunde, o.a.) Het eerste hoofd daarvan werd Pieter Cornelis Johan Lapidoth. Hij werd in 1883 opgevolgd door K. Grouwstra.

In 1888 werd T.I. van Urk hoofd van deze school. Hij bleef slechts één jaar, want in 1889 werd hij opgevolgd door J. Timmer.

In 1923 werd W. Croon benoemd. Deze vertrok in 1929 naar Breda. Op 1 okt. van dat jaar werd W.A. Schippers, uit Elburg aangesteld.

In 1931 werd H.W.J. Lindeman, uit Beverwijk hoofd van deze school te Balk. Hij vertrok op 1 aug. 1934 naar de ULO te Hillegom.

Met ingang van 1 okt. 1934 werd E.J. Bos, uit Rijswijk benoemd. In 1938 vertrok hij uit Balk om
hoofd van een school in Voorburg te worden.

In 1938 werd I. de Haan, uit Hillegersberg benoemd. Sedert 1942 behoorde deze [ULO]-school onder Harich. Op 1 april 1948 werd De Haan, hoofd van de ULO te Eenrum.

Zijn opvolger was P.S. Gorter, die daarvoor onderwijzer aan de ULO te Midsland was geweest. Hij vertrok in 1954 naar Elburg. Hij werd toen opgevolgd door L. van Beek.

Op 29 juni 1868 werd te Balk een "Bijzondere School voor Christelijk Nationaal Onderwijs" geopend. Als hoofd werd Jan Es, aangesteld. Hij werd in 1873 opgevolgd door J.B. Coevoet(s).
Hij bleef in functie tot 1913, toen W. de Roest werd aangesteld.

• In 1924 werd een nieuwe school gebouwd. Op 1 mei 1930 vertrok De Roest, naar Rhoon. Zijn opvolger was M. Dijkstra, uit Holten. In 1951 was hij nog steeds hoofd van deze school. Hij overleed in maart 1953 op 55-jarige leeftijd in Onstwedde.
• Sedert 1 okt. 1953 was E. Nijholt, eerder hoofd van een school te Emmeloord, aan deze school te Balk verbonden.
• Op 2 dec. 1929 werd te Balk een roomskatholieke school geopend. Als hoofd werd toen aangesteld J.H. Gerard. Hij werd in 1946 hoofd van de RK-school te Lageveen; zijn opvolger was B.A. Fluitman.
• Begin sept. 1947 werd te Balk een christelijke. ULO-school geopend. Als hoofd werd G.I. van Druten, benoemd. In 1950 werd een nieuwe school gebouwd die op 18 sept. 1950 geopend werd. Op 1 april 1951 vertrok Van Druten, naar Naaldwijk. Zijn opvolger werd op 1 mei van dat jaar H. Winters, die van 's Hertogenbosch afkomstig was.
• In 1930 werd te Balk een christelijke landbouwschool geopend. Het eerste hoofd dat benoemd werd, was J. de Ruiter, die hoofd van de hervormde christelijke school in Oudemirdum was. De Ruiter, werd later lid van de Provinciale Staten van Friesland en sedert 1946 lid van de Tweede Kamer voor de CHU. Over deze christelijke landbouwschool in Balk zijn geen verdere gegevens bekend.

Bron: www.fryske-akademy.nl

09-12-1932: Het kanaal de Luts, dwars door Balk gegraven naar het Slotermeer geeft aan het dorp een waardevolle verbinding, maar ook een fleurig aanzien, waar zelfs de oude beelden in de gevels: engelenkopjes, herinneringen aan het gildewezen enz

29-04-1927: Dezer dagen herdacht de heer A. Wassenaar te Balk, het feit dat hij 34 jaar geleden in dienst trad als dorpsreiniger bij de gem, werd 3 maart jl. 65 jaar.

12-09-1930: Dinsdag 2 en Woensdag 3 Sept. werden te Balk, school en volksfeesten gehouden. De muziekvereeniging 'Concordia' van Balk opent de stoet.

12-09-1930: De praalwagen langs kruidenierswinkel Feenstra. 'De Elf Provinciën' in den te Balk gehouden optocht.

12-08-1927: Muziekver. 'Harmonie' Balk in Makkum.

• Balk was tot 2014 de hoofdplaats van de gemeente Gaasterlân-Sleat, tot 1984 van de gemeente Gaasterland. Op deze website vindt u de gegevens van de bewoners en de woningen langs de Luts in Balk.